«بی‌بی هیبت»؛ خواهر امام رضا(ع) و پناه شیعیان در باکو

در نزدیکی باکو حرم مقدس حکیمه خاتون یکی از فرزندان حضرت امام موسی کاظم،باب الحوائج (ع) قرار دارد که زیارتگاه مردم مسلمان جمهوری آذربایجان می باشد.برای ما و ایرانیان مقیم این دیار غربت ، زیارتگاه حکیمه خاتون نعمتی است و گاه گاه توفیق تشرف پیدا می کنیم.اخیرا تحقیق خوبی از خانم حوریه عظیمی خواندم که اهم نکات آن را برای معرفی حکیمه خاتون نقل می کنم.شاید این مختصر بتواند مشوق تحقیق بیشتری در مورد این شخصیت شیعی از سوی پژوهشگران گردد.
حضرت امام موسی کاظم (ع) چهار تن از دختران خویش را فاطمه نامیده اند:
فاطمه کبری، حضرت فاطمه معصومه (ع) است که حرم وی در شهر مقدس قم قرار دارد.فاطمه صغری (ع) مشهور به «بی بی هیبت» یا «حکیمه خاتون»، که در ورودی شهر باکو مدفون است. فاطمه وسطی در اصفهان مدفون است و فاطمه اخری که در رشت مدفون است. در مورد حضرت حکیمه خاتون ، با وجود اینکه در برخی از کتابها، به وجود مبارک ایشان اشاره شده ، اما به طور مفصل، کتابی مدون در دست نیست و کتاب های مرتبط با ایشان ، توسط کمونیستها ضبط شده و از سرنوشت آنها اطلاعی در دست نیست.اما از مطالبی که توسط شیعیان و متولیان حرم، سینه به سینه حفظ و نقل شده بر می آید که پس از شهادت امام رضا (ع) ، حکومت ستمگر عباسی عرصه را برای امام زادگان و منسوبین به آن ها تنگ کرد و برخی از آن بزرگواران تصمیم به هجرت گرفتند که از جمله آنها حضرت حکیمه خاتون بود که همراه سه تن از برادرزادگان خود از طریق بندر انزلی و با کشتی به سمت باکو حرکت کرد. در این مسافرت کشتی حامل این بزرگان در دریا آسیب دید و تکه تکه شد.

فردی به نام «بابا سوجد» که او نیز با کشتی مسافرت می کرد، این امام زادگان را نجات داد و در باکو آنان را به «حاجی بدری» که مردی پرهیزگار و متقی و در عین حال از تجار ثروتمند آن دیار بود، سپرد. وی این بزرگان را نزد خود نگه داشت و اموال خود را صرف هزینه زندگی آنها کرد و خود، خادم آنان شد. محلی که حضرت حکیمه خاتون و برادرزادگانش به حاجی بدری سپرده شدند و در آنجا زندگی کردند، روستای «شیخ لر» در نزدیکی شهر باکو بود، که امروزه به سبب توسعه باکو، بخشی از این شهر محسوب می شود.حضرت حکیمه مدتی را در شهر باکو زندگی کرد و در این مدت حاجی بدری، به خاطر اینکه درباریان بنی عباس متوجه حضور حضرت در باکو نشوند، اسم خود را از حاجی بدری به «هیبت» تغییر داد و شایع کرد که آن حکیمه خاتون، بی بی و عمه اش است. از این زمان، حکیمه خاتون به بی بی هیبت مشهور شد و به مرور زمان و در اثر کثرت استعمال کسره بی بی حذف شد و آن حضرت «بی بی هیبت» نامیده شد.بی بی هیبت در باکو به عبادت و تبلیغ اسلام می پرداخت. محل عبادت وی در سمت چپ جاده، در ورودی شهر باکو و رو به روی حرم فعلی، در بالای کوه و تقریباً صد متر بالاتر از سطح جاده، بین دو سنگ بزرگ بود که اکنون محل زیارت شیعیان است.امروزه برای راحتی زائرانِ آن مکان مقدس، از سطح جاده پله هایی درست کرده اند. دقیقاً تا محل عبادت حضرت 160 پله وجود دارد.حکیمه خاتون مدتی پس از ورود به باکو،بیمارشد و و در اثر بیماری رحلت فرمود. پس از مدتی، دیگر امام زادگان نیز دعوت حق را لبیک گفتند که یکی از آنها در طرف چپ حضرت و دو نفر دیگر در طرف راست ایشان به خاک سپرده شده اند. در طرف چپ، دختری از برادرزادگان ایشان که ظاهراً دختر امام رضا (ع) است و در طرف راست، پسران یکی از برادرانش به خاک سپرده شده اند. بر روی مزار شریف این بزرگان نامی از آنها نوشته نشده و آیات قرآنی بر روی سنگ قبرشان حک شده است. تنها بر روی قبر حضرت ، نام حکیمه خاتون بنت حضرت امام موسی کاظم (ع) به چشم می خورد. مدتی پس از اینکه حضرت حکیمه خاتون و برادرزاده هایش رحلت کردند، حاجی بدری نیز دار فانی را وداع کرد و چون حضرت بی بی هیبت سفارش کرده بود که زائران من ابتدا حاجی بدری را زیارت کنند، او را در پایین پای حضرت به خاک سپردند. اکنون هر کسی بخواهد به زیارت بی بی برود، از روی قبر حاجی بدری رد می شود.بابا سوجد نیز که آن حضرت را به باکو آورد، وصیت کرد که پس از مرگ، مرا در جایی به خاک بسپارید که زائران حضرت پا روی سینه من بگذارند و به زیارت خانم بروند. از این رو، قبر وی نیز در محل در ورودی صحن حرم مطهر است.
در سال 1257 میلادی شیروان شاه فرخ زال ، مسجد و حرمی بر روی مزار شریف بنا کرد و امام زادگان را مورد تجلیل قرار داد.از آن پس حرم مطهر محل زیارت عاشقان عترت پیامبر شد و خیلی از مردم حتی تعدادی از شاهان صفوی نیز به زیارت این حرم شریف مشرف می شدند و وجود حرم باعث رونق و ترویج اسلام و تشیع بود.
مردم جمهوری آذربایجان کرامت های زیادی را به ایشان نسبت می دهند ، از آن جمله، بر آورده شدن حاجت زن شاعری به نام خورشید بانو است. وی که فرزندی نداشت، به زیارت حضرت مشرف شده و نذر می کند اگر خداوند به احترام این خانم فرزندی به من عطا فرماید، مسیر این آرامگاه را برای راحتی زائران هموار خواهم کرد. پس از یک سال، خداوند به وی فرزندی عطا کرد و وی به نذر خود وفا کرد و جاده مشرف به حرم را آباد می سازد.
جاده ای که به وسیله خورشید بانو ساخته شده بود، پس از وی توسط شخصی به نام حاج زین العابدین تقی اف ، عریض تر شده است. وی سرمایه‌دار نفتی صاحب نام باکو در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بوده و به مثابه شخصیتی مذهبی و البته احتمالا متمولترین آذری باکو و شمال ارس، چهره‌ای خیر در مسایل آموزشی، انتشاراتی و خدمات رفاهی و البته مذهبی از خود نشان داده است.
شاهان صفوی متولیانی برای حرم منصوب کردند و احکامی برای آنها صادر نمودند. برخی از شواهد نشانگر آن است که زمین های اطراف، وقف حرم مطهر شده بود. حرم مطهر تا سال 1934 میلادی پذیرای زائران شیفته خاندان پیامبر (ص) بود اما در نهم سپتامبر 1934 به دستور استالین، حرم با دینامیت منفجر شد.حکومت کمونیسمی برای اینکه اثری از حرم مطهر باقی نماند، شروع به جاده کشی از روی حرم کرد و در جلوی ستون وسط طاق، مجسمه استالین نصب گردید.

نمای قدیمی از مسجد بی بی هیبت در آغاز قرن بیستم در سال 1911

از آن پس شیعیان که دیگر شرایط زیارت قبر شریف در وسط جاده برایشان امکان پذیر نبود، در بالای کوه، محل عبادت بی بی را زیارت می کردند که اکنون نیز به عنوان مکان مقدسی، زیارت می شود. پس از فروپاشی کمونیسم، مجسمه استالین پایین کشیده شد و در سال 1994 ، رئیس جمهور وقت حیدر علی اف دستور بازسازی حرم بی بی هیبت را صادر کرد.
خوشبختانه قبرها و حتی بخش هایی از حرم قبلی، از جمله زیر زمین آن، در زیر آسفالت سالم مانده بود و تنها سنگ قبر حضرت بی بی هیبت از وسط شکاف برداشته بود. حیدر علی اف پس از کلنگ زنی احداث ساختمان حرم، مبلغ 700 هزار دلار برای ساخت آن اختصاص داد و بقیه آن نیز از طریق نذورات مردم تأمین می شود.ضمنا در کنار حرم شریف، مسجدی بنا گردید که یک طرف آن مختص خانمها و طرف دیگر برای عبادت آقایان است. حرم در دو طبقه است، در واقع، مزارهای شریف در طبقه پایین، داخل یک محوطه شیشه ای قرار گرفته است.امروز اعتقاد به اسلام و مظاهر آن در حرم مطهر نمایان است. وقتی پای صحبت زائران بی بی یا جوانانی که در مساجد در کنار هم جمع شده و به خواندن قرآن مشغول اند، می نشینیم، به اعتقادات آنان پی می بریم. زنان وقتی وارد حرم مطهر و یا مساجد و اماکن مقدس می شوند، روسری بر سر می کنند و به زیارت حضرت مشغول می شوند و مبالغی را نیز به عنوان نذری به حرم می دهند. اکنون به یاری خداوند و با تجدید بنای حرم مطهر و بازگشایی مساجد، جوانان زیادی به سوی اسلام ناب محمدی، شتافته اند؛ پس از فروپاشی کمونیسم، وقت اذان، از تمام مساجد جمهوری آذربایجان و حرم مطهر صدای اذان به گوش می رسد ، نماز جماعت برپا شده و هویت شیعی مردم این جمهوری احیا شده و حفظ می گردد.